گفت‌وگوی اختصاصی با دکتر مصطفی هادئی: «ایران درگیر روند نگران‌کننده افزایش دماست / بارش‌ها کم‌رمق، اما خطرناک شده‌اند»

در روزگاری که تغییرات اقلیمی دیگر یک دغدغه دانشگاهی و تخصصی صرف نیست و بر زندگی روزمره مردم، اقتصاد و حتی سلامت اثر مستقیم می‌گذارد، دانستن درباره وضعیت اقلیم کشور از نان شب واجب‌تر شده است. پژوهشی ملی با داده‌هایی از سال ۱۹۹۳ تا ۲۰۲۲، به بررسی دقیق و علمی تغییرات دما، بارش، باد و سایر پارامترهای هواشناسی در مراکز استان‌های ایران پرداخته است. با دکتر مصطفی هادئی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران و معاون مرکز تحقیقات تغییر اقلیم و سلامت و مجری اصلی این طرح، گفت‌وگویی ترتیب دادیم تا از یافته‌ها و پیامدهای این مطالعه بیشتر بدانیم.

آقای دکتر هادئی، ممنون که دعوت ما را پذیرفتید. لطفاً بفرمایید چرا اجرای چنین مطالعه‌ای در این مقطع زمانی اهمیت داشت؟

تشکر می‌کنم از شما و رسانه‌ی محترم‌تان. تغییرات اقلیمی امروز دیگر یک موضوع جهانی با پیامدهای محلی است. ایران هم مستثنی نیست. ما از سال‌ها پیش آثار تغییرات اقلیم را در زندگی مردم مشاهده می‌کنیم: از کم‌آبی در زاگرس گرفته تا گرمای بی‌سابقه در خوزستان. اما تاکنون هیچ مطالعه‌ای به‌طور جامع، با داده‌های معتبر و در بازه زمانی بلندمدت، وضعیت پارامترهای اقلیمی در مراکز استان‌های کشور را بررسی نکرده بود. ما در این طرح، برای اولین بار، تغییرات دما، بارش، سرعت باد و نقطه شبنم را طی سه دهه با روش‌های علمی تحلیل کردیم.

داده‌ها از کجا تهیه شد؟ و چرا دو شهر قم و کرج در مطالعه نیامده‌اند؟

ما از پایگاه بین‌المللی GSOD (Global Summary of the Day) استفاده کردیم که تحت نظر سازمان ملی اقیانوسی و جوی آمریکا (NOAA) اداره می‌شود. این پایگاه یکی از معتبرترین منابع داده‌های هواشناسی در دنیاست. متأسفانه برای دو شهر قم و کرج داده‌های لازم در این پایگاه وجود نداشت، بنابراین این دو مرکز استان از مطالعه کنار گذاشته شدند.

مهم‌ترین یافته‌ها چه بود؟ آیا می‌توان گفت ایران واقعاً گرم‌تر شده؟

بله، بدون هیچ تردیدی. یکی از مهم‌ترین نتایج این مطالعه آن بود که حداکثر دما در همه مراکز استان‌ها افزایش یافته است. این به این معناست که مردم در تابستان‌ها و حتی روزهای بهار با گرمای بیشتری نسبت به گذشته مواجهند. بیشترین افزایش دمای حداکثر در شمال‌غرب، غرب و شمال‌شرق کشور رخ داده. در مورد دمای میانگین هم تقریباً همه شهرها افزایش داشته‌اند، به‌جز اصفهان.

وضعیت دمای حداقل چطور بوده؟ آیا شب‌ها هم گرم‌تر شده‌اند؟

جالب است بدانید که در بیشتر شهرها، دمای حداقل کاهش یافته است، یعنی شب‌ها نسبت به گذشته خنک‌تر شده‌اند. البته این کاهش همه‌جا یکسان نبوده. مثلاً در ایلام، برعکس، دمای حداقل طی دهه اخیر بیشتر شده است. کاهش دمای شبانه می‌تواند بر ساختارهای زیستی و الگوهای خواب و مصرف انرژی هم اثرگذار باشد.

درباره بارش چه اطلاعاتی به‌دست آوردید؟ آیا می‌توان گفت بارندگی‌ها بیشتر شده یا کمتر؟

پاسخ ساده نیست. میانگین ده‌ساله بارش روزانه در ۱۵ شهر افزایش یافته، به‌ویژه در شمال و شمال‌غرب کشور. اما این به‌معنای کاهش خشکسالی یا بهتر شدن وضعیت آب کشور نیست. چراکه این افزایش عمدتاً ناشی از بارش‌های سنگین و موردی است که می‌تواند حتی منجر به سیل شود. در مقابل، مناطقی مثل دامنه زاگرس (غرب کشور) که منبع اصلی رودخانه‌ها و آب پشت سدها هستند، کاهش بارندگی داشته‌اند.

درباره باد و نقطه شبنم چه روندی مشاهده شد؟

میانگین سرعت باد در اکثر شهرها افزایش یافته، مخصوصاً در نیمه شمالی ایران. البته در برخی شهرها مانند اهواز، شیراز و یزد، این سرعت کاهش یافته.
حداکثر سرعت باد پایدار هم در شمال غرب و شمال شرق رشد قابل‌توجهی داشته، اما در جنوب غربی کشور کاهش داشته.
در خصوص نقطه شبنم، بیشتر شهرها کاهش تجربه کرده‌اند، یعنی رطوبت هوا کمتر شده، مخصوصاً در نواحی شمال و شرق. اما غرب و شمال‌غرب کشور، شاهد افزایش نقطه شبنم بوده‌اند که می‌تواند بر احساس گرما و بروز موج‌های گرمای مرطوب مؤثر باشد.

آیا می‌توان گفت که برخی نقاط کشور بیشتر تحت تأثیر تغییرات اقلیمی قرار گرفته‌اند؟

بله، نقشه‌های ما نشان داد که تغییرات اقلیمی به‌صورت ناهمگن در کشور توزیع شده‌اند. به‌عنوان نمونه، شمال‌غرب و شمال‌شرق کشور هم در زمینه افزایش دما و هم باد، تغییرات چشمگیری داشته‌اند. دامنه زاگرس هم کاهش بارش را تجربه کرده است که می‌تواند بر منابع آبی کشور تأثیر بسیار مهمی بگذارد.

آیا فقط مراکز استان‌ها را بررسی کردید؟

برای تحلیل دقیق‌تر نقشه‌ها، علاوه بر مراکز استان‌ها، اطلاعات اقلیمی ۴۰ شهر دیگر نیز در نظر گرفته شد. این کار به ما اجازه داد تا جزئیات جغرافیایی تغییرات را بهتر مشاهده کنیم و الگوهای منطقه‌ای را دقیق‌تر ترسیم کنیم.

این یافته‌ها چه پیامدهایی برای سیاست‌گذاری در حوزه آب، سلامت یا انرژی دارند؟

یافته‌های این مطالعه کاربرد بسیار گسترده‌ای دارد.در حوزه آب، باید توجه کرد که صرف افزایش بارش به‌معنای پایان خشکسالی نیست، چون پدیده‌های شدید مثل باران‌های سیل‌آسا مدیریت منابع را دشوارتر می‌کند.در حوزه سلامت، افزایش دما و کاهش رطوبت می‌تواند بروز بیماری‌های قلبی، تنفسی و گرمایی را افزایش دهد. در بخش انرژی، با افزایش دما، مصرف برق برای سرمایش افزایش می‌یابد و فشار بر شبکه برق در تابستان‌ها بیشتر می‌شود. ما در مرکز تحقیقات تغییر اقلیم و سلامت مشخصاً بر روی تاثیر تغییر اقلیم بر جنبه های مختلف سلامتی متمرکز شده ایم. در مرکز تغییر اقلیم انواع مطالعات در حوزه تاثیرپذیری سلامت و بهداشت مردم از تغییر اقلیم و گرمایش جهانی انجام می شود.

آیا وضعیت فعلی قابل بازگشت است؟ یا تنها باید خودمان را تطبیق دهیم؟

در حال حاضر، بخش عمده تغییرات اقلیمی به دلیل فعالیت‌های انسانی در سطح جهانی است. بنابراین تغییرات بلندمدت و برگشت‌ناپذیر خواهند بود، مگر آن‌که جهان به سمت کاهش گازهای گلخانه‌ای حرکت کند. ایران نیز باید خود را با این تغییرات تطبیق دهد: از طراحی ساختمان‌ها گرفته تا اصلاح کشاورزی و آماده‌سازی نظام سلامت.

در پایان، چه پیشنهادی برای مردم دارید؟ نقش ما در این میان چیست؟

اولین قدم، آگاهی است. ما این مطالعه را انجام دادیم تا مردم، تصمیم‌گیران، مهندسان و سیاست‌گذاران بدانند که وضعیت اقلیم کشور در حال تغییر است. هر فرد می‌تواند سهمی در کاهش مصرف انرژی، مدیریت منابع آب و آمادگی در برابر پدیده‌های شدید جوی داشته باشد. همچنین امیدوارم یافته‌های این گزارش مبنای اقدام‌های جدی‌تر در برنامه‌ریزی شهری، منابع طبیعی و توسعه پایدار قرار گیرد.

نتایج این گفت‌وگو نشان می‌دهد که ایران، در آستانه قرن جدید، با اقلیمی تازه روبرو شده است؛ اقلیمی با تابستان‌های گرم‌تر، زمستان‌هایی خشک‌تر و بارش‌هایی کم‌تعداد اما خطرناک. فهم این تحولات و تطبیق برنامه‌ریزی‌های کشور با آن، نه یک انتخاب بلکه ضرورتی ملی است. امیدواریم گزارش ارزشمند تیم دکتر هادئی، آغازگر تحولی در نگاه سیاست‌گذاران و مشارکت فعال مردم در حفظ ایران زیست‌پذیر باشد.